Finnegans Wake ở tuổi 80: Lời bào chữa cho một tác phẩm khó nhằn

Thời gian đọc: 5 phút

Về niềm vui trong việc vẽ minh hoạ và chú giải một trong những tác phẩm thách thức nhất trong kho tàng văn học thế giới

Finnegans Wake, ra mắt cách đây 80 năm, là một quyển sách khó nhằn. Nó bị hiểu nhầm và bôi gio trát trấu nhiều đến nỗi đủ biến người anh lớn và nổi tiếng hơn của mình là Ulysses trở thành một hiện tượng mainstream. James Joyce mất 16 năm mới hoàn thành quyển sách, trong lúc đắm mình giữa hào quang hậu-Ulysses vừa quằn quại trong vũng lầy đời sống cá nhân. Nhưng 80 năm đã trôi qua mà quyển sách vẫn “hiện đại như buổi chiều ngày mai và luôn xuất hiện chuẩn đến từng phút”. Nói cho đúng hơn, giờ đây chính chúng ta mới bắt đầu đuổi kịp được Finnegans Wake bằng cách này hay cách khác.

Finnegans Wake luôn làm khuấy đảo người đọc. Bao hàm vài tá ngôn ngữ hầm-bà-lằng pha trộn vào với nhau, the Wake đầu tiên phải được giải mã, sau đó bới lông tìm những quy chiếu văn chương đè chồng lên nhau, rồi mới có thể đọc hiểu tất cả mọi thứ để tận hưởng được niềm sung sướng thật sự chạy dọc suốt tác phẩm rì rầm bên tai như những gợn sóng có thể nghe thấy được. Điều này không phải để nói rằng bạn không thể cứ mở bừa một trang ra và bắt đầu đọc để trải nghiệm thứ âm nhạc độc đáo của nó. Bản thân Joyce cũng khuyên người đọc nếu thấy khó hiểu quá thì chỉ việc đọc to thành tiếng bởi quyển sách có thể được hiểu theo hướng ngữ âm. Và đúng là nhiều người đã làm vậy. Một dự án vô cùng hay ho là Waywords and Meansigns còn có sáng kiến ghi hình cảnh độc giả vòng quay thế giới đọc to quyển Finnegans Wake lên!

Finnegans Wake bị mang tiếng là “cú chơi khăm đồ sộ nhất lịch sử văn học” và kể cả người bảo trợ của Joyce [bà Harriet Shaw Weaver] cũng cạch mặt ông vì quyển sách. Thế nhưng công cuộc nghiên cứu tác phẩm này thì đang phát triển mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Theo lời ông Sam Slote, một học giả Joyce thì “gần như toàn bộ những phân tích riêng lẻ đều không phải đầy đủ nhất.” Sau Ulysses, Joyce trở nên quan tâm hơn đến độc thoại nội tâm bán-ý thức và đời sống trong/khi mơ của ta. Ông cũng muốn đạp đổ tất cả các khuôn mẫu của ngôn ngữ để tạo ra một ngôn ngữ toàn cầu vĩnh hằng. Ý tưởng này nghe như tiếng vặn đài phát thanh thời Joyce sinh sống, khi những âm thanh nhiễu sóng đài ra-đi-ô biến hoá thành trăm nghìn ngôn ngữ. Joyce còn cố tình tạo nên nhiều đoạn văn vô cùng khó hiểu để mô phỏng lại tiếng nghe đài. Nghiên cứu sinh tiến sĩ Yuta Imazeki đã tính toán rằng “số lượng từ portmanteaux [ghép hai từ lại làm một từ mới] và các từ vựng từ tiếng nước ngoài trong đoạn nghe đài” có tần số cao hơn các đoạn còn lại và mơ hồ có chủ định sẵn. Vậy thì toàn bộ những điều này chỉ ra Finnegans Wake là một trò mưu mẹo không thể giải nghĩa được hay là “sứ giả” loan tin về siêu văn bản hypertext giáng lâm? Liệu nó có thể có… khả năng trị liệu không? Và là một người hâm mộ tự mày mò, đây là đâu và tôi là ai?

Khi đấy, tôi đang dạy yoga ở các trường công lập, mất một người mẹ trong cuộc chiến sống còn với bệnh Alzheimer, nuôi một đứa con nhỏ với nhiều vấn đề vô cùng nghiêm trọng và cố gắng cấp cứu kiểu Heimlich hòng cứu sống một cuộc hôn nhân đã hết hạn từ lâu. Tôi rơi vào trầm cảm sâu đến mức không thể tìm thấy lối ra. Một người bạn đã hỏi xem tôi thích làm gì trước khi bước vào con đường dạy học. Tôi thích Trường ca Odyssey, lịch sử nghệ thuật, và khảo cổ học. Tôi thích đào đất. Họ khuyên tôi nên đọc thử Ulysses. Tôi nhăn mặt. Bạn tôi vẫn kiên nhẫn năn nỉ, và tôi được cho đọc “đoạn nước” trong Ulysses và đoạn văn ấy đã chữa lành cơn khát của tôi. Tâm trí tôi không những được thu hút vào văn bản – thứ văn bản hài hước, sâu sắc, thâu tóm toàn bộ tinh thần nhân sinh – mà còn vào công đoạn dẫn đến văn bản: chú giải. Càng dày đặc càng tốt. Khoảng thời gian đọc xong Ulysses và tiến đến the Wake, tôi đã bắt đầu đến với cao điểm chữa lành thật sự trong cuộc sống thường nhật của mình. Chỉ cần mỗi ngày một trang, như cái cách một số người chơi trò giải ô chữ, tôi đọc the Wake như một nhà khảo cổ học; đào bới từng dòng từng dòng một, viết ra những gì mình tìm kiếm được lên lề quyển sách và từ đó khơi mở ra chiếc kính vạn hoa đẹp đẽ nhất và phức tạp nhất có liên quan đến… thật sự là liên quan tất cả mọi thứ trên đời này.

Tôi bắt đầu vẽ vào quyển the Wake của mình để đếm số dòng sông xuất hiện trong chương dòng sông [Quyển 1 Chương 8], và chỉ trong một trang thôi tôi đã đếm được đến 85 dòng sông lận. Dần dần, tôi tô màu lên những dòng văn hay nhân vật khiến tôi cảm động, ví như 28 cô gái Cầu vồng đến những tinh vân huyền ảo, những đường ray xe lửa, những hòn đảo thần bí ẩn sâu và những con tàu hải đăng neo đậu nơi thế kỉ rẽ bước. Các chủ đề bắt đầu xuất hiện cần phải được ghi dấu lại và cảm giác buồn bã nhưng cũng hết sức khoan khoái khi hoàn thành xong một chương cũng xứng đáng được khen thưởng bằng màu sắc. Đến khi đọc xong quyển sách sau bốn năm trời, tôi chỉ vẽ một hình chiếc lá đơn giản phỏng theo ẩn dụ của Joyce ở trang cuối cùng: những chiếc lá của ta đã bay đi rời bỏ ta. Tất cả. Nhưng vẫn còn một chiếc bám víu lại.

Các lý thuyết y học mới cho rằng việc giải câu đố, ô chữ hay các biện pháp giáo dục người lớn giúp làm chậm lại quá trình suy giảm não bộ. Nếu đúng vậy thì sự ám ảnh của tôi với the Wake cũng đã đồng thời đóng vai trò làm tăng gấp đôi lượng thuốc chữa bệnh. Nhưng dù sao chăng nữa, tôi vẫn vô cùng khuyến khích mọi người lơ đi những kẻ tiêu cực thích chỉ trích và cố gắng thử sức với những điều mới lạ và khó khăn.

Aimei Lee dịch

Susie Lopez làm việc với các tổ chức giáo dục và văn hoá với mục tiêu thúc đẩy sự thấu cảm toàn cầu. Cô có niềm đam mê lớn lao là biến tác phẩm của James Joyce dễ tiếp cận với đại chúng hơn thông qua nghệ thuật thị giác.